U zemljama Zapadnog Balkana postoji organizovana korupcija, čiji su djelovi političari, biznismeni i kriminalni establišmenti, a što je odlučujuća prepreka ozbiljnoj borbi protiv korupcije i organizovanog kriminala.
To je ocjena Uglješe Zvekića, savjetnika u međunarodnoj organizaciji Globalna inicijativa za borbu protiv transnacionalnog kriminala, koja je nedavno objavila izvještaj Infastruktura integriteta: Korupcija i antikorupcija na Zapadnom Balkanu.
Zvekić je ambasador Evropske organizacuje za javno pravo pri OUN u Beču, profesor na univerzitetima u Rimu i Milanu, savjetnik Globalne inicijative protiv transacionalnog organizovanog kriminala, bivši ambasador Srbije pri UN u Ženevi.
Na Samitu u Londonu 2018, u okviru Berlinskog procesa, države Zapadnog Balkana su se obavezale na jačanje borbe protiv korupcije, ali se iz izvještaja koji ste nedavno objavili ne stiče utisak da napredak zaista i postoji, sem kozmetičkog?
Zemlje Zapadnog Balkana su se više puta i na raznim forumima obavezivale da će preduzeti odlučne mjere protiv korupcije kao jednog od prioriteta i zahtjeva za članstvo u EU. Takve obaveze proističu i iz ratifikacije Konvencije Ujedinjenih nacija protiv korupcije (UNCAC), kao i mehanizma Savjeta Evrope – GRECO. Treba istaći da su zemlje Zapadnog Balkana dosta uspješno postavile ono što ja nazivam “normativnom infrastrukturom“ – anti-korupcijsko zakonodavstvo uglavnom usklađeno sa Konvencijom UN i EU EU Acquis Communautaire, zatim donošenje antikorupcijskih strategija i planova akcije, pa stvaranje agencija za prevenciju/borbu protiv korupcije, i dalje raznih oblika specijalizovanih jedinica protiv organizovanog kriminala i korupcije u policiji, tužilaštvima i sudovima, itd.
Sve to je urađeno po zahtjevima međunarodne zajednice i malo toga je “autohtona” politička volja i opredijeljenost vlada i parlamenata u regionu. I ova normativna infrastruktura nije bez dosta značajnih nedostataka i rupa te ni taj posao nije doveden do kraja. Uostalom stalno se javljaju novi oblici korupcije i organizovanog kriminala, pa je “normativno infrastrukturalna” dinamika vrlo zahtjevna.
Problem je u velikom raskoraku između normative i primjene te iste normative. Tu je najveći i naizraženiji jaz i jedan od najvećih problema u regionu. Na taj jaz utiče mnogi činilaca, ali je vjerovatno jedan sklop organizovanih interesa u kojima učestvuju politički, biznis i kriminalni establišmenti odlučujuća prepreka u ozbiljnoj i odgovornoj prevenciji i borbi protiv korupcije i organizovanog kriminala. Taj nesrećni sklop interesa ja nazivam „organizovanom korupcijom“.
Nova Vlada (Crne Gore) je izrazila spremnost da promijeni odnos prema ovom problemu, ali još nije demontiran bivši sistem u pravosuđu u Agenciji za sprečavanje korupcije. Da li treba EU da nam progleda kroz prste jer se mnoge stvari rade veoma nespretno, opstrukcija je ozbiljna i od strane bivše vlasti?
Ne samo u Crnoj Gori, već i u još nekim zemljama Balkana nove/stare vlade su se obavezale da će pooštriti mjere protiv korupcije i omogućiti pravosudnim agencijama i organima da se odlučno i sistematski angažuju na polju prevencije i borbe protiv korupcije i organizovanog kriminala. To je apsolutno potrebno i trebalo bi da bude „normala” a ne “iznimka” u političkom i krivičnopravnom, kao i preventivnom angažmanu i pristupu svih zemalja i vlada tih zemalja. Ako je, međutim, decenijama prevencija i borba protiv korupcije bila selektivna i često samo „kamuflaža i kozmetika“, onda je preporođenje sistema prevencije i borbe protiv korupcije daleko teži i komplikovaniji zahvat.
Kao što sam već ranije napomenuo to mora da bude “autohtoni“ politički i moralni izbor sistema vlasti, a ne spolja traženi zahtjev. U tom smislu možda i nije bitno da li će EU da “gleda kroz prste” vladama na Balkanu pa i novoj vladi u Crnoj Gori, i već da li će građani koji su poklonili povjerenje tim vladama da im “gledaju kroz prste”. To je stvar demokratske kulture jedne zemlje – i građana i vlasti.
U izvještaju GI koji je nedavno objavljen navodite da korupcija i organizovani kriminal nisu ograničeni na podzemlje, već su i dio sistema. Na čemu bazirate ocijenu i da li smatrate da naši tužioci to ne vide ili neće da vide?
Organizovana korupcija je daleko složenija nego tzv. konvencionalna korupcija. Ova druga korupcija u smislu individualne transakcije između korumptora i korumpiranog je često uzajamno berićetna. Po pravilu, dakle, tu korist izvlače obje stranke, a šteta je po vladavinu prava ili po prava nekih trećih lica koja su usljed kortuptivne transakcije možda bila oštećena. U tom smislu tada je riječ o opštem dobru pravne sigurnosti i zakonitosti kao žrtvi korupcije ili određenog fizičkog ili pravnog lica ako im je ovom radnjim nanijeta neka šteta. Konvencionalna korupcija je po pravilu bez žrtve u fizičkom smislu. Naravno, ako uslovi koruptivne pogodbe nisu ispoštovani, to se onda žrtva javlja kao najčešće korumptor, s obzirom da se nije ostvario cilj koruptivne transakcije.
Stvar je mnogo složenija kada je riječ o „organizovanoj korupciji” koja se odnosi na interesne organizacije koje mogu biti kriminalne npr. organizovana kriminana grupa, ili sasvim zakonite, npr. političke stranke, preduzeća, klubovi, udruženja, a da radi ostvarenja nelegalnog profita koriste korupciju. Po pravilu riječ je o zloupotrebi vlasti/moći u procesu odlučivanja raspolaganjem javnom imovinom i najčešće o skrivenim dogovorima o raspodjeli profita. Često je organizovana korupcija dio “kupovine” lojalnosti i podrške i neke vrste kompromisa oko sticanja i očuvanja vlasti i moći. Organizovana korupcija je veoma raširena na Zapadnom Balkanu i rekao bih da je to prava odlika našeg eko-kriminalnog ustrojenja koja najbolje ilustruje povezanost korupcije i organizovanog kriminala.
Da li nedavno formirani Nacionalni savjet za borbu protiv korupcije na visokom nivou u Crnoj Gori može mijenjati stvari u pravcu ostvarljivih rezultata?
Svaka nova organizacija za prevenciju i borbu protiv korupcije ima šanse da bude bolja od prethodnih pod pretpostavkom da se uči iz iskustva prethodnih i da uživa bolje “uslove” rada od prethodnih. To važi i za novoformirani Nacionani savjet u Crnoj Gori. S jedne strane, treba da postoje uslovi za profesionalo kvalitetan i polički nezavistan rad Savjeta, a s druge strane očekuje se da članovi Savjeta budu visoki profesionalci, da budu aposlutno posvećeni prevenciji i borbi protiv korupcije i zloupotreba vlasti i moći kao društvenim i ličnim vrijednostima, i da budu od visokog ličnog integriteta i poštenja. Nisu to preveliki zahtjevi i sugurno u Crnoj Gori ima puno ljudi koji doslovce ispunjavaju takve kriterije. U tom smislu treba pozdraviti ove napore i biti optimsta.
Prema vašoj ocjeni, da li su snage bezbjednosti i pravosuđe dovoljno proaktivni u borbu protiv organizovanog kriminala, koji je na Balkanu često povezan sa pojedicima u vrhu vlasti? Koliko Brisel zna o tome, jer mu se često zamjera da žmuri na jedno oko?
Balkan je jedna od najvažnijih raskrsnica i ušća tokova transnacionalnog organizovanog kriminala: ranije je to uglavnom bilo u smjeru od Azije ka Evropi (pretežno heroin i kanabis, šverc cigareta i ostalih potrošnih dobara) ali danas je stjecište operacija transnacionalnog kriminala i sa juga ka sjeveru i sa zapada na istok (prekursori za droge: sintetičke droge, migranti, kokain). Sav taj bogati kriminalni saobraćaj se odvija koristeći najšešće ranije pomenutu „organizovanu korupciju“ i pranje prljavog novca. Postoji i priliv i odliv kriminalnog kapitala u i iz regiona. Ti novi kriminalni procesi i fenomeni predstavljaju ozbiljne izazove za policiju i pravosuđe u regionu.
I pored velikih napora kroz obrazovanje i ulaganje u reforme i opremu organa za gonjenje u regionu, prije svega od strane donatora i međunarodne zajednice, još uvijek nije postignut zadovoljavajući nivo sposobnosti i efikasnosti u prevenciji i borbi protiv transnacionalog – ali i domaćeg i regionalnog organizovanog kriminala i korupcije.
Umreženost međunarodnog kriminala je daleko efikasnija i raširenija od koordinisanih akcija policije – od Avganistana preko Iraka i Turske, s jedne geografske strane, do one od Brazila i Ekvadora preko Sjeverne Afrike (Libija, Tunis) i Španije i Italije do obala Jadrana – Albanije, Crne Gore i Hrvatske. Otuda ne samo što nije postignut zadovoljavajući nivo reaktivniih djelovanja na izazove organizovanog kriminala i organizovane korupcije već smo, nažalost, dosta daleko od preventivnih i proaktivnih kapaciteta organa prevencije.
Gonjenja, utuživanja i presuđivanja. Dakle, nije samo „voljno“ ometanje rada tih organa od strane nekih djelova establišmenta, već je riječ o objektivnim činiocima koji zahtijevaju daleko veće materijalne, obrazovne i profesionalne investicije, kao i daleko veći stepen povjerenja i saradnje između tih organa na nivou balkanskog regiona, ali i mnogo šire. Balkan jeste zanačajan dio transnacionalnog kriminalnog svijeta, ali je iznad svega i prije svega – dio civilizacijskog svijeta.
Da li se smatrate da je korupcija činjenica da je Vlada dodijelila tužiocima i sudijama stanove pod privilegovanim uslovima?
Što se tiče stanova za tužioce i sudije ja nisam upućen u detalje ovog slučaja, ali ima indicija da je prekršena procedura koja propisuje način dodjele stanova i kredita, kako kada su u pitanju iznosi, tako i kriterijumi da neki od tih funkcionera dobiju stanove.
Da li su time “kupovani” tužioci i sudije, odnosno da li je to bila određena vrsta korupcije, jako je teško reći u situaciji kada taj slučaj nije ispitan od strane mjerodavnih i nezavisnih tijela. Naravno, postoji tu i paradoks – što oni koji bi trebalo to da ispitaju, su zapravo i bili korisnici tih privilegija. Ipak, treba da se zna da u mnogim zemljama državni službenici, uključujući zaposlene u pravosuđu ili raznim nadzornim agencijama dobijaju na upotrebu/korišćenje stanove ili kuće dok su na takvim dužnostima, kao i povoljne kredite za kupovinu. Riječ je o tome da li je to zakonski regulisano, da li je procedura transparentna i da li su “privilegije” u okviru normalnih životnih standarda i uslova života u dotičnoj zemlji. U nekim zemljama ovakve “ privilegije” su dio osiguranja sigurnosti zaposlenih u vrlo osjetljivim društvenim sektorima i prevencija korupciji. Dakle, nije sve svuda isto, mada može da izgleda da je isto.
U Izvještaju ste upozorili na odredbu Zakona o medijima, koji obavezuje novinare da okriju izvore na zahtjev tužilaštva. Iako je to standard SE, koliko je on opasan za Balkan s obzirom na stanje u medijskoj sferi, napade na novinare koji nisu otkriveni i hapšenja zbog slobode govora tokom mandata bivše vlasti?
Stanje u medijama širom Balkana nije zadovoljavajuće i to je dio napora da se poštuju demokratska prava i prije svega pravo civilnog društva da “nadlegleda” vlast, da upozorava na propuste i zloupotrebe i da pomaže vlastima da te izazove prevaziđe.
U situaciji u kojoj su mediji jedna od poluga otkrivanja slučajeva korupcije, a prije svega “organizovane korupcije”, izuzetno je važno da se izvori informacija zapravo whistle-blowers zaštite. Bez toga ni mediji neće moći da učestvuju u naporima da se korupcija objelodani i kazni. U tom smislu postoje neka “neprikosnovena” pravila profesije koje treba poštovati, kao što mediji treba da poštuju isto tako”neprikosnovena” prava na provjerenu, istinitu i pouzdanu informaciju u interesu društvenog blagostanja, pravde i javnosti.
