Zatrpana brojnim vijestima, zamalo se i nama neprimjećeno provukla informacija koja baca novo svjetlo na tematiku spalionica otpada. Naime, u Francuskoj je izdano upozorenje za više miliona stanovnika regije Île de France kojima je naloženo da se uzdrže od konzumiranja kokošjih jaja iz domaćeg uzgoja. Navikli smo da ova upozorenja budu vezana za živežne namirnice iz mega-farmi zbog kontaminacija salmonelom i sl, međutim ovaj put je izdano upozorenje vezano za jaja iz domaćeg, slobodnog uzgoja, znači koke čeprkuše ili živiničarke kako im mi volimo tepati. Upozorenje je izdano kao posljedica novog istraživanja koje je potvrdilo da su tlo i posljedično jaja kontaminirani takozvanim vječnim hemikalijama.
Vječne hemikalije, poznate i kao PFAS (perfluoroalkil i polifluoroalkil) se nalaze u nizu proizvoda, uključujući teflonske premaze u posuđu za kuvanje, određenim tipovima tekstila korištenim za namještaje, odjeću i tepihe, te papirnoj i plastičnoj ambalaži za hranu. Uglavnom se dodaje zbog povećavanja otpornosti proizvoda na ljepljenje, prljanje, te prodiranja vode i masti kroz proizvode. Naziv “vječne hemikalije” su dobili zbog veoma sporog raspadanja, kao i zbog činjenice da se gomilaju u masnim tkivima te organima, a povezuju se sa oštećenjima jetre, bolestima šitne žlijezde, problemima sa plodnošću, kancerima i dr.
Upozorenje nije novo, još u 2022. godini, iz organizacije Toxico Watch Foundation su upozorili na veoma visoke nivoe dioksina u kokošinjcima u blizini najveće spalionice otpada u Evropi, smještenoj u Parizu. Nakon ovog istraživanja, vlasti su provele novo, te su istražujući 25 kokošinjaca u regiji potvrdili upozorenje i nalaze iz 2022. godine. U svom nalazu su naveli da postoji “široko rasprostranjena kontaminacija tla i jaja iz domaćih kokošinjaca u Parizu i unutrašnjim predgrađima, trajnim organskim zagađivačima [POPs], poput dioksina, furana, polihloriranih bifenila i drugih”. Upozorenje je izdano za 410 opština koje čine urbano područje Pariza. To uključuje Pariz, sve opštine Seine-Saint-Denis, Hauts-de-Seine, Val-de-Marne, određene opštine Seine-et-Marne, Yvelines, Essonne i Val-d'Oise.
To što je prvo upozorenje došlo u 2022. godini, a nadređene službe su novo istraživanje obavile te rezultate objavile već u maju 2023. je pohvalno i mi na takvu brzinu možemo samo biti ljubomorni, iako možemo biti sigurni da cijela procedura nije išla bez borbe. Niko ne voli loše vijesti i one koji ih saopštavaju, tako da nemamo sumnje da su se kolege sretale sa preprekama. Međutim, ovo je munjevita reakcija u poređenju sa decenijskim problemima koje u BiH imamo sa divljim deponijama koje redovno gore, energetskim i industrijskim pogonima koja odbijaju da instaliraju adekvatne filtere, te slučajevima poput afere sa piralenom koja se nastavlja i ulazi već u petu godinu. Centar za životnu sredinu se, zajedno sa pogođenim lokalnim zajednicama, u više navrata borio protiv spalionica otpada koje se nažalost sve češće predstavljaju kao rješenje za problem otpada i deponija. Najnoviji slučaj je plan za razvijanje pogona za pirolizu guma u Bosanskom Grahovu, a tu je i dalje nerazriješen problem u Vlasenici. Većina ovih planova se odvijaju po poprilično ustaljenom scenariju: za lokaciju se biraju male zajednice, daleko od većih naselja i administrativnih centara, obećava se najsavremenija tehnologija, često postoje napori da se učešće zainteresovane javnosti onemogući ili zbog svog učešća trpi ogromne pritiske. Nerijetko, kao što je slučaj u Bosanskom Grahovu, se radi o područjima koja su iznimno čista i bogata prirodnim bogatstvima te imaju ogroman potencijal za ekološki uzgoj hrane kao i razvoj održivog turizma.
Rezultati analize iz Francuske su samo još jedan ekser u kovčegu tog koncepta upravljanja otpadom, koji je nužno da sahranimo što prije, prije nego spalionice počnu sahranjivati nas. Problem otpada se mora rješavati strateški i sa hijerarhijom koja ide po principu: smanjenje proizvodnje otpada, odvojeno prikupljanje i reciklaža/ponovno korištenje, a tek na kraju, i gdje je to neizbježno, odgovorno odlaganje na uslovnim i pažljivo vođenim deponijama. Pored zdravstvenog aspekta, tu je i ekonomski, budući da su spalionice veoma skupe, a smanjenjem ukupne količine otpada te porasta reciklaže nerijetko dolazi do potrebe za uvoženje istog, tako da račun samo može da raste. Iz ovog razloga, Danska koja se od strane pobornika spalionica često spominje kao pozitivan model, planira u idućih par godina da zatvori 30% spalionica, činjenica koja je posebno značajna budući da je tamo proizvodnja otpada po glavi stanovnika veća za nekih 200 kg, a oni su i sa tim brojkama prisiljeni da uvoze otpad. Trenutno se u BiH reciklira manje od 2% komunalnog otpada, tako da je iz primjera Danske i više nego jasno šta će se desiti kad ta stopa poraste.
Biti u zaostatku za Evropom ima i prednosti, a jedna od njih je da imamo priliku da učimo iz tuđih grešaka. Na kraju krajeva, ekološki pokret kakav danas znamo se nije rasplamsao na zapadu jer su oni umniji od nas, već zato što su kao pioniri industrijske revolucije među prvima svojoj životnoj sredini i svom zdravlju nanijeli toliku štetu da je značaj zaštite iste postao bolno jasan. Spalionice su imale svoju eru i iza njih ostaje problem koji će se prenositi na više idućih generacija. Na nama je da izvučemo pouku iz ovog i drugih slučajeva i time izbjegnemo gubitak najvećeg bogatstva – zdravlja građana i zdrave životne sredine. Neophodan nam je što hitniji zaokret u upravljanju otpadom, koji će se temeljiti na prevenciji, odgovornom i inteligentnom upravljanju i apsolutnom zabranom spalionica komunalnog i drugog otpada.
