Republika Srpska krupnim koracima gazi ka autoritarnim režimima, kao što su Bjelorusija ili Rusija.
Kako drugačije tumačiti poteze vlasti koja u trećoj deceniji 21. vijeka donosi ili vraća retrogradne zakone ili zakonske odredbe karakterističnije za neka prošla, autoritarna vremena ili autoritarne režime. Klevetu su ponovo kriminalizovali. Čeka se samo da prođe određene procedure i instance pa da predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik potpiše zakon. U međuvremenu, vladajući u Republici Srpskoj su najavili i Zakon o neprijateljima RS a prije toga i zakon o “stranim agentima”. Šta se krije iza svega?
U Obrazloženju Nacrta zaкona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija navodi se da je Zakon o udruženjima i fondacijama Republike Srpske uredio pitanja osnivanja, postupak registracije, unutrašnju organizaciju i prestanak rada, ali da oblast javnosti rada nije regulisao.
“Republika Srpska do danas nije uredila posebnim zakonom oblast javnosti rada neprofitnih organizacija, njihovo političko djelovanje, objavljivanje finansijskih izvještaja, vođenje poslovnih knjiga kao i nadzor nad zakonitošću rada i ostale odredbe o radu neprofitnih organizacija. Nepostojanjem zakona kojim se propisuje oblast javnosti rada neprofitnih organizacija, njihovo političko djelovanje, objavljivanje finansijskih izvještaja, vođenje poslovnih knjiga kao i nadzor nad zakonitošću rada i ostale odredbe o radu neprofitnih organizacija, stvaraju se pretpostavke za urušavanje pravnog sistema i ustavnog uređenja Republike Srpske i čine štetne posljedice na rad organa i organizacija Republike Srpske”, navodi se u Obrazloženju Nacrta zakona o posebnom registru i javnosti rada neprofitnih organizacija.
Stručnjaci iz ove oblasti navode da niko ne spori provjeru zakonitosti poslovanja neprofitnih organizacija kao pravnih lica. Međutim, kontrola same prirode aktivnosti koje mogu provoditi organizacije, polja djelovanja i način djelovanja predstavlja, kako ističu, potpuno gušenje i slobode udruživanja kao i slobode izražavanja i djelovanja civilnog društva.
Izvršna direktorka Transparency International BiH Ivana Korajlić ističe da se ovim zakonom neće vršiti samo finansijska kontrola poslovanja, koja se, inače, već sada može provesti postojećim zakonima.
“Mi sada imamo i predlaganje i drugih ograničenja u smislu vrste aktivnosti koje organizacije mogu provoditi gdje se zabranjuje i političko djelovanje i politička aktivnost, pod čime se podrazumijeva bilo kakav pokušaj uticaja na donošenje odluka od strane institucija, što bi trebalo da bude suština rada organizacija civilnog društva”, ističe Ivana Korajlić.
Korajlićeva naglašava da su ovim zakonom obuhvaćene samo organizacije koje se finansiraju iz inostranih izvora i da je na osnovu toga jasno prema kojoj vrsti organizacija je targetiran ovaj zakon.
“On ne samo da predviđa objavljivanje informacija i kontrolu poslovanja već i etiketira ove organizacije kao agente stranog uticaja. Samim tim ih stavlja na neki način na stub srama. Iz svega ovoga je vidljivo da ta argumentacija da se želi unaprijediti transparentnost poslovanja i finansiranja jednostavno ne stoji već je zapravo cilj da se potpuno oteža rad organizacija civilnog društva”, ističe Ivana Korajlić.
Sličnog razmišljanja je i Dejan Lučka, direktor Banjalučkog centra za ljudska prava. On ističe da vlastodršci u zemljama koje žele da ograniče rad civilnog društva to rade zbog više stvari.
“Prije svega zato što smatraju ili da im od organizacija civilnog društva prijeti određena opasnost jer su dovoljno jake da mogu mobilizovati građane i srušiti ih sa vlasti ili, s druge strane, jer žele da uguše bilo kakvu kritičku misao. U našem slučaju riječ je o drugom pitanju i nije slučajno što se zajedno sa zakonom kojim se mijenja Krivični zakonik želi donijeti i zakon o neprofitnim organizacijama i njihovom djelovanju u Republici Srpskoj. To su praktično dva povezana pitanja kojim se lagano, ne samo ograničavaju ljudska prava i slobode, nego se pokušava ugušiti bilo kakva slobodna misao koja će biti javno izrečena”, naglašava Lučka.
Naši sagovornici su saglasni da najavljeni zakon može u značajnoj mjeri negativno uticati na demokratizaciju društva.
“Civilno društvo ima za cilj ukazivanje na probleme ili stanje u društvu. Ako civilno društvo onemogućimo da radi tu svoju funkciju, čitav proces demokratizacije u jednoj državi biće doveden u pitanje. Možda ne u bukvalnom smislu, ali će biti oslabljen, derogiran i unižen u svojoj suštini”, ističe advokat Aleksandar Jokić.
Jokić dodaje da će proces demokratizacije u društvu biti formalno ispoštovan kroz izbore ili javne nabavke, ali ako o javnim nabavkama nema ko da piše i da kaže da su namještene, one će ostati formalno kao čin demokratije, način raspolaganja javnim resursima koji je adekvatan, zakonit i ispravan, ali u suštini to nije.
“Ukoliko takve organizacije onemogućimo da rade svoj posao, demokratski procesi naprosto moraju da ispaštaju”, naglašava Jokić.
Koliko god vladajući u Republici Srpskoj nastojali da opravdaju uvođenje ovog zakona argumentacijom da se izostankom kontrole aktivnosti organizacija civilnog društva stvaraju pretpostavke za urušavanje pravnog sistema i ustavnog uređenja Republike Srpske, zakon o stranim agentima se nikako ne može smjestiti u demorkatski kontekst, odnosno u kontekst društva koje teži da dosegne koliko toliko demokratske standarde, ističu naši sagovornici.
Naučna saradnica Fondacije Friedrich-Ebert-Stiftung Tanja Topić ističe da način na koji je zamišljen zakon o stranim agentima predstavlja zapravo dodatnu stigmatizaciju onih ljudi koje aktuelna vlast već duže vrijeme etiketira kao neprijatelje, izdajnike i strane plaćenike, odnosno strane agente.
Naglašava da su objašnjenja kako poslovanje nevladinih organizacija treba kontrolisati jer se tu obavlja pranje novca i da je cilj donošenja ovog zakona zapravo sprečavanje terorističkih aktivnosti u suštini pogrešna.
“Cilj ovog zakona je stigmatizacija ljudi koji misle drugačije u ovom društvu. Nedavno je Agencija za bankarstvo RS napravila izvještaj u kome se navode ona lica koja su vršila pranje novca. Na toj listi se ne nalazi niti jedna NVO, a što se tiče terorističkih aktivnosti nije zabilježena niti jedna teroristička aktivnost na ovom prostoru. To dovoljno govori da se oni služe lažnim argumentima, odnosno nastoje ubijediti javnost u štetnost djelovanja onih koji drugačije misle”, ističe Topićeva.
Da je cilj ovog zakona stigmatizacija neistomišljenika smatra i Damjan Ožegović, viši istraživač/saradnik za pravne poslove u Transparency International BiH.
On ističe da je intencija zakona o stranim agentima da se sve organizacije civilnog društva koje su nezavisne od domaćih institucija etiketiraju, stigmatizuju i preopterete.
“Svako preopterećenje ne vodi ka demokratizaciji društva nego na onu drugu stranu, odnosno ograničava prostor za djelovanje”, ističe Ožegović.
Evropski pogled na funkciosnisanje organizacija civilnog društva
Naši sagovornici ističu da postoje relevantne evropske konvencije koje pretpostavljaju i koje obavezuju sve države, a kojih je i BiH potpisnik, da moraju poštivati standarde kada je riječ o slobodi udruživanja, nestavljanja prevelikog broja prepreka za mogućnost udruživanja i rada organizacija civilnog društva, kao i ograničavanja njihovog rada. Postoje i određeni propisi i na nivou EU određene inicijative koje idu u smjeru postavljanja registara i transparentnosti izvora finansiranja različitih organizacija.
Vlasti u Republici Srpskoj se, kako ističe Ivana Korajlić, pozivaju na američke propise koji su drugačiji u odnosu na ono što je ovdje predviđeno.
“Ovaj model je više svojstven Rusiji, Mađarskoj i nekim manje demokratskim zemljama na koje se zapravo ugleda režim u Republici Srpskoj”, navodi Korajlićeva.
Inače, u Izvještaju o Bosni i Hercegovini za 2022. godinu Evropska komisija navodi da nije postignut napredak u rješavanju ključnog prioriteta Mišljenja 11 o osiguravanju povoljnog okruženja za civilno društvo, posebno kroz pridržavanje evropskih standarda o slobodi udruživanja i slobodi okupljanja.
Kada tome dodamo nastojanje vlasti u Republici Srpskoj da najavljenim zakonom o stranim agentima dodatno oteža funkcionisanje organizacija civilnog društva, sledeći izvještaj Evropske komisije će sigurno biti još negativniji.
Međutim, izvještaji, od koga god da su, čak i od evropskih zvaničnika, očigledno ne igraju preveliku ulogu kod vladajućih u Republici Srpskoj. Štaviše, oni i dalje insistiraju na svom putu. Putu ka autoritarnim režimima.
