U cilju obliježavanja dvadeset i pete (25) godišnjice od potpisivanja Aarhuske konvencije, Mreža Aarhus centara koja se sastoji od četiri Aarhus centra u BiH i to: Udruženje “Resursni Aarhus centar u BiH,” odnosno Aarhus centar Sarajevo, Centar za životnu sredinu, odnosno Aarhus centar Banja Luka, Centar za ekologiju i energiju, odnosno Aarhus centar Tuzla i Eko Forum Zenica, odnosno Aarhus centar Zenica, će tokom “Sedmice Aarhuske konvencije” skrenuti pažnju na različite ekološke probleme u BiH, sa osvrtom na implementaciju ove Konvencije.
O Konvenciji
Konvencija UNECE o pristupu informacijama, učešću javnosti u donošenju odluka i pristupu pravdi u pitanjima životne sredine, obično poznata kao Aarhuska konvencija, potpisana je 25. juna 1998. godine u danskom gradu Aarhusu. Stupila je na snagu 30. oktobra 2001. Od 24. oktobra 2022. godine postoji 47 članica Konvencije i to 46 država i Evropska unija, gde su sve države ratifikacije u Evropi i Centralnoj Aziji. Uz Konvenciju na vanrednom sastanku stranaka u Kijevu, Ukrajina, 2003. godine, u okviru 5. ministarske konferencije pod nazivom: Okoliš za Evropu, usvojen je i Protokol o registrima ispuštanja i prijenosa zagađenja (Protocol on Pollutanat Release and Transfer Registers, PRTR). Protokol PRTR je instrument o registrima ispuštanja i prijenosa zagađenja, kojem je cilj unaprijediti pristup javnosti informacijama kroz uspostavu usklađenih registara ispuštanja i prijenosa zagađujućih supstanci, koji će pomoći pri utvrđivanju najvećih tačkastih izvora zagađenja, uključujući one koji ispuštaju stakleničke i plinove koji doprinose klimatskim promjenama. Upravo na taj način se osigurava provedba prvog stupa Aarhuske konvencije a to je pravo na informaciju.
Bosna i Hercegovina je potpisnica Aarhuske konvencije od 15. septembra 2008. godine (“Službeni glasnik BiH-MU“, broj: 8/08), što znači da je Konvencija na snazi gotovo petanest (15) punih godina u BiH. Pred toga, BiH je potpisala Protokol PRTR, koji je stupio na snagu 8. oktobra 2009. godine, nakon što ga je ratificiralo 16 država, čime je ujedno postao pravno obavezujući međunarodni instrument za stranke Aarhuske konvencije. Međutim, do danas, BiH još uvijek nije ratifikovala PRTR protokol, što je samo jedan od primjera neadekvantne implementacije Konvencije u državi.
Mreža Aarhus centara u BiH
Kako bi se osigurala efikasnija implementacija Aarhuske konvencije u BiH, uz pomoć Misije OSCE u BiH uspostavljeni su Aarhus centri u BiH. Upravo sa tom namjerom, tokom 2012. osnovano je nevladino i neprofitno Udruženje “Resursni Aarhus centar u BiH,” čije ime nosi i naziv ove Konvencije. Za razliku od Aarhus centra Sarajevo, drugi Aarhus centri su kao nevladina i neprofitna ekološka udruženja već postojala, te su svojim radom i doprinosom u pogledu zagovaranja implementacije Aarhuske konvencije zavrijedili status Aarhus centara, nominacijom i odabirom od strane Misije OSCE u BiH, a koja kao primarni partner Ujedinjenih nacija, odnosno Ekonomske komisije Ujedinjenih nacija za Evropu (na eng. UNECE ̶ donosilac Aarhuske konvencije) aktivno prati i pomaže u zagovaranju implementacije ove Konvencije u BiH.
Aarhuska konvencija u BiH
Tokom petnaest godina od ratifikacije Aarhuske konvencije u BiH, primjetni su određeni pomaci, ponajviše u odnosnu na implementaciju prvog stuba Konvencije a to je pravo na pristup informacijama iz oblasti okoliša. Što se tiče druga dva stuba: učešće javnosti u okolišnim pitanjima i pristup pravdi, nažalost još uvijek predstoji dosta posla za Aarhus centre, koji neumorno vrše pritisak na nadležne institucije da direktno implementiraju Konvenciju, jer ista ima i primat nad svim ostalim, lokalnim zakonima.
Postojanje različitih ekoloških pokreta i neformalih grupa, poput onih koji se bore za zaštitu bosanskohercegovačkih rijeka od invanzivnih zahvata od strane malih hidroelektrana (mHE), zatim u odnosu na ilegalne deponije, kamenolome i spalionice, termoelektrane, željezare, te odnedavno, žustru pojavu otvaranja rudnika diljem BiH, su aktivni dokaz, odnosno neupitni svedoci da učešće javnosti u okolišnim pitanjima i pristup pravdi u duhu Aarhuske konvencije nije adekvatan u BiH. Kada nastanu ovakvi slučajevi, građani kontaktiraju Aarhus centre u BiH sa molbom za pomoć u cilju zaštite svojih osnovnih ljudskih prava, jer su ih nadležne institucije iznevjerile i često u potpunosti podbacile u svom radu.
U svojoj implementaciji, Aarhuska konvencija služi kao lakmus test kojim se testira stepen lojalnosti vlasti, odnosno nadležnih institucija i službenika u odnosnu na istinske vlastodršce ˗̶̶̶ širu javnost, tj. građane/ke države. Svaki puta kada se interesi i volja šire javnost ne poštuje, naročito u odnosu na procesu donošenja odluka koji se tiču zahvata u okolišu/životnoj sredini, dolazi do kršenja Aahuske konvencije, te time i ujedno dolazi i do kršenja demokratskih principa, jer šira javnost jedina ima ingereniju da donose finalnu odluku, dok vlast i institucije su ti koji u svojstvu punomoćnika trebaju sprovesti odluku svojih klijenata ˗̶̶̶ građana/ka. Međutim, u BiH, s obzirom na veoma kompleksan, decentralizovan, ispolitiziran i efektivno koruptivan sistem, Aarhuska konvencija, kao i mnogi drugih međunarodni i lokalni, nacionalni zakoni, se često implementiraju pro forme ili se uopšte ne implementiraju u kvaliteti i duhu kako su osmišljeni odnosno namjenjeni, na način da se putem nadležnih institucija nastoji nametnuti volja i ambicija vladajuće manjine, tj. samoproglašenih elitnih pojedinaca, nauštrb šire javnosti, odnosno volje, želje i dobrobiti većine građana/ki.
“Aarhusku konvenciju često volim nazvati lijek za demokratiju iz razloga jer zaista vjerujem da je ova Konvencija trenutno najmoćniji, međunarodni, ekološki, pravni instrument u svijetu. U svom, relativnom kratkom tekstu od cc 22. člana i 2. aneksa, utjelovljuje sve principe i vrijednosti demokratskog društva. Naime, Konvencija je svojevrsno nadzorno oruđe kreirano za kontrolu rada nadležnih institucija, putem kojeg se preispituje dostatnost zastupanja istinskih interesa javnosti, jer građani/ke su krajnji korisnici i istinski vlastodršci “okoliša” odnosno društva u kojem žive. Danas ćemo imati priliku da vidimo da li će Dom naroda Parlamenta FBiH proći litmus test Arahuske konvencije u odnosu na set energetski zakona, poput Prijedloga Zakona o električnoj energiji i Prijedloga Zakona o obnovljivim izvorima energije i efikasne kogeneracije. Kao što je poznato, zadnje dvije godine, građani putem formalnih i neformalno organizovanih ekoloških udruženja i grupa su tokom javnih rasprava rekli jasno “NE” malim hidroelektrana na našim rijekama. Da li će naši punomoćnici, odnosno parlamentarci zaraditi svoju naknadu poštivajući volju šire javnosti ili će podleći pohlepi i koruptivnim pritiscima elitnih pojedinaca? Ako se najzad ne ispoštuje volja naroda, u Aarhus centrima, kao i do sada, pripravni, nemuorni i spremni smo da primjenimo lijek, slučaj, po slučaj, zakon po zakon;” ističe se Emina Veljović, izvršna direktorica Udruženja “Resursni Aarus centar u BiH.”
