Aktuelni premijer Vlade Republike Srpske je u svom ekspozeu, pred novim sazivom NSRS. 21.12.2022. godine, naveo da su ključne reformske oblasti koje će biti u fokusu nove Vlade Republike Srpske mogu definisati kroz pet reformskih stubova: Ekonomski rast, Digitalizacija, Reforma javnih preduzeća, Zdravstvena i socijalna politika i – Demografska obnova Republike Srpske.
„Kao što sam rekao u svom ekspozeu u decembru 2018. godine, poboljšanje demografske pozicije Republike Srpske zahtijeva dugoročne politike, a ne politike samo na mandatni period jedne vlade i taj stav želim da ponovim i sada. Mogu reći da smo u prethodnom mandatnom periodu posebnu pažnju posvetili mladim ljudima i mjerama podrške roditeljstvu. Međutim, nepovoljni demografski trendovi zahtijevaju da u svim politikama demografska komponenta mora biti uskučena, jer demografska obnova mora biti prioritet svih prioriteta u Republici Srpskoj.“, naveo je Premijer, u svom ekspozeu.
Izlaganje Premijera, međutim, pokazalo je da u pripremi ekspozea nisu korišteni nalazi i preporuke iz revizija učinka, koje je Glavna služba za reviziju javnog sektora RS provela, u prethodne dvije godine, na temu pronatalitetnih mjera, niti su ove ozbiljne analize problema s kojim se suočava Republika Srpska iskorištene da ciljevi u ekspozeu budu jasniji i precizinije definisani. A neupućenost su, nažalost, u raspravi, pokazali i poslanici u NS RS, koji nisu iskoristili mogućnosti koje su im otvorili revizorski izvještaji na ovu temu.
Podsjećamo da je Glavna služba za reviziju javnog sektora RS 2021. godine objavila izvještaj o provedenoj reviziji učinka na temu „Pronatalitetne mjere u Republici Srpskoj“, a u novembru 2022. godine na temu „Pronatalitetne mjere u jedinicama lokalne samouprave“.
A odnos Vlade prema ovim izvještajima, a samim tim i prema temi pronatalitetnih mjera ilustruje podatak da Ministarstvo porodice, omladine i sporta Vlade RS, nikada nije kreiralo ni dostavilo akcioni plan radi praćenja sprovođenja revizorskih preporuka iz izvještaja objavljenog 2021. godine, a što je obaveza iz Zakona o reviziji javnog sektora Republike Srpske. A za reviziju „Pronatalitetne mjere u jedinicama lokalne samouprave“, koja je objavljenja 17.11.2022. godine, rok od 60 dana za kreiranje i dostavu akcionog plana je istekao prije nekoliko dana.
Značajan dio javnosti zna za činjenicu da Odbor za reviziju Narodne skupštine Republike Srpske u prošlom sazivu nije uopšte funkcionisao, tako da niko nije ni pozvao nadležno Ministarstvo porodice, omladine i sporta na odgovornost u vezi sa prekršenim članom 19. Zakona o reviziji javnog sektora Republike Srpske. Članovi Odbora za reviziju u novom sazivu su imenovani, ali on još uvijek nije počeo sa radom. I ostaje da se vidi da li će se nastaviti kontinuitet opstrukcija ili će se Odbor početi ponašati u skladu sa svojim obavezama i važnom društvenom ulogom koju ima. A jedan od prvih zadataka bi mu trebao biti zahtjev prema nadležnim za dostavljanjem informacije zbog čega kasne sa izradom akcionog plana, uz podrazumijevajuće insistiranje na hitnoj reakciji i dostavi plana.
Ovdje su otvara i drugo pitanje, da li Vlada RS zaista želi da radi na demografskim ciljevima ili je sve to tek deklarativno, kao što je u prethodnim mandatima, uglavnom deklarativna bila priča o borbi protiv korupcije, a koja je – što je skandal samo po sebi – sada čak i potpuno izbačena iz ekspozea? Dakle, nema je, kao cilja, ni na formalnoj ravni. Je li to i sudbina pronatalitetnih mjera o kojim se sad priča kao o glavnom cilju? Sudeći po odnosu vlasti prema pomenutim revizorskim izvještajima, na kraju bi se moglo ispostaviti upravo tako.
A nalazi revizije zasnovani na relevantnim, pouzdanim i dovoljnim revizijskim dokazima, izuzetno su zabrinjavajući. I pokazuju da:
- Od 1996. godine nijedna jedinica lokalne samouprave Republike Srpske nije imala u kontinuitetu pozitivan prirodan priraštaj niti stopu ukupnog fertiliteta od 2,1 djeteta po ženi koja obezbjeđuje prosto obnavljanje stanovništva;
- Mogućnost demografskog oporavka je upitna za 23, odnosno preko trećine jedinica lokalne samouprave u Republici Srpskoj, usljed niza nepovoljnih demografskih pokazatelja;
- Iako je potreba za aktiviranjem lokalne samouprave u oblasti populacione politike istaknuta u nizu strateških i razvojnih akata Republike Srpske, istoj nije pristupljeno na sistemski način;
- Jedinice lokalne samouprave su pristupile provođenju određenih mjera i aktivnosti pronatalitetnog karaktera bez jasnih strateških i operativnih opredjeljenja i ciljeva u pogledu lokalnog demografskog razvoja;
- Mjere i aktivnosti pronatalitetnog karaktera koje su provodile jedinice lokalne samouprave su definisane u kompleksnom pravnom okviru, koji je bio podložan čestim izmjenama i dopunama u posmatranom periodu, što je značajno otežavalo njihovo poznavanje, razumijevanje i povjerenje od strane potencijalnih korisnika;
- U praksi se nije poštovala propisana podjela uloga, nadležnosti i odgovornosti za definisanje lokalne politike u oblasti demografskog razvoja jer je u 2/3 slučajeva (grado)načelnik usvajao ili samostalno odlučivao o zahtjevima i mjerama za podsticanje rađanja i podršku roditeljstvu umjesto skupštine jedinice lokalne samouprave;
- Jedinice lokalne samouprave su u periodu 2016-2021. godina provodile 14 različitih mjera i aktivnosti koje imaju direktan ili indirektan uticaj na podsticanje rađanja i podršku roditeljstvu. Samo jedna od njih je bila „nefinansijskog karaktera“, što ukazuje da jedinice lokalne samouprave nisu dale adekvatan značaj edukaciji u pogledu demografskih izazova i promociji svoje politike u oblasti demografskog razvoja;
- Uvođenje mjera i aktivnosti koje imaju pronatalitetni karakter od strane jedinica lokalne samouprave je najčešće bio rezultat ad hok pristupa bez adekvatnih analiza i evaluacija, pri čemu nije jasno definisana svrha i ciljevi koji se žele njima postići niti indikatori za praćenje njihove uspješnosti;
- Za realizaciju mjera i aktivnosti koje imaju pronatalitetni karakter, jedinice lokalne
samouprave u periodu 2016-2021. godina su izdvojile 190,3 miliona KM, od čega se preko 80% navedenog iznosa odnosi na subvenciju/sufinansiranje rada vrtića; - Provođenje mjera i aktivnosti pronatalitetnog karaktera od strane jedinica lokalne samouprave nije bilo korisnički orjentisano;
- Koordinacija i komunikacija unutar i između jedinica lokalne samouprave, kao i između republičkih institucija nadležnih za demografska pitanja nije bila na zadovoljavajućem nivou;
- Praćenje i analiza uspješnosti mjera i aktivnosti koje imaju pronatalitetni karakter od strane jedinica lokalne samouprave nije vršena na adekvatan način, što se odrazilo i na kvalitet izvještavanja unutar lokalnog, te imeđu lokalnog i republičkog nivoa vlasti.
Za otkanjanje uočenih problema, revizori su institucijama Republike Srpske dali čitav niz preporuka. No, ni dosadašnji odnos prema revizorskim preporukama, ni činjenica o kašnjenju izrade i dostavljanja akcionog plana za njihovo otklanjanje, u konkretnom slučaju, ne daje previše razloga za optimizam u ovom pogledu.
Opredjeljenje za demografski oporavak koje je izrečeno pri izlaganju ekspozea Premijera Viškovića neće biti moguće realizovati, ako se ne pokrene uključivanje svih aktera, a to su i Vlada RS sa nadležnim Ministarstvom porodice, omladine i sporta i Odbor za reviziju i Narodna skupština uopšte, te, jedinice lokalne samouprave, organizacije civilnog društva. I ako se ozbiljno ne shvate, između ostalog, i revizije provedene na ovu temu.
