U Osnovnoj školi “Todor Janev” u multietničkoj opštini Čaška kod Velesa, učenici tri sedmice ne idu na nastavu nakon što je uvedena nastava na albanskom jeziku za pet učenika prvog razreda.
Protest se dešava u isto vrijeme kada su objavljeni poražavajući rezultati PISA testa, kojim se mjerilo znanje petnaestogodišnjaka iz 81 zemlje svijeta. Pokazali da su makedonski učenici među najlošije rangiranim u čitanju, matematici i prirodnim naukama.
Roditelji se u Čaškoj, opštini centralnog dijela države, ne žale zbog loših rezultata PISA testiranja, nego zbog jezika koji su ove godine počeli da uče albanski prvačići u toj osnovnoj školi.
Ministarstvo prosvjete i nauke (MNS) saopštilo je da je postupilo po zatjevu dijela mještana i nakon što su ispunjeni svi ostali uslovi, obezbjeđeni prostor i novac, otvorena je nastava na albanskom jeziku.
“Nepotrebno je miješati se u politiku u ovom i sličnim slučajevima, jer šteti najboljim interesima mladih, da imaju kvalitetno obrazovanje na maternjem jeziku”, poručuju iz Ministarstva prosvjete i kulture.
Ima li političkih ambicija?
Za cijeli slučaj direktor Državnog prosvjetnog inspektorata (SIP) Halit Ferati, inače kadar Saveza za Albance, krivi lokalne političare stranaka od kojih je na državnom nivou jedna na vlasti a druga u opoziciji.
“Tamo nisu problem zakoni i funkcionisanje škole, koliko je problem gomila koja protestuje protiv albanskog jezika i direktorke. To je samo alibi ljudima iz stranaka da remete red i mir. Od onih koji protestuju, 7-8 je zaposleno u Opštini”, rekao je Ferati za Radio Slobodna Evropa (RSE).
“Čaškom”, tvrdi on, “upravlja gradonačelnik iz SDSM-a (Socijaldemokratski savez Makedonije) u koaliciji sa VMRO-DPMNE a blokada se pravi na etničkoj osnovi kako bi gradonačelnik bio heroj”.
Dok direktor institucije koja nadgleda kvalitet obrazovanja i primjenu zakona upire prstom u lokalnu vlast Čaške, lokalni političari iz VMRO-DPMNE i SDSM-a tvrde, međutim, da su u pitanju njegove političke ambicije. Tvrde da se Ferati, inače iz Saveza za Albance, želi kandidovati za gradonačelnika Čaške na lokalnim izborima 2025. godine.
Ferati, koji dolazi iz tog kraja, iz sela Gorno Jabolčište u Čaškoj i do prije nekoliko godina bio je u Savjetu opštine, negira takve ambicije.
“Ja sam već u Skoplju, moja karijera je tu i ne razmišljam o izborima za gradonačelnika, ima vremena za to. Reagujem jer su djeca iz Osnovne škole ‘Todor Janev’ već psihički umorna. Ta opština je multietnička i ovo što se dešava je sramota za sistem, za državu i za sve ljude u državi”, kaže Ferati.
On najavljuje da će postupiti po zakonu ako djeca ne budu išla u školu mjesec dana.
Zakon predviđa prvo edukaciju za roditelje, a onda krivične prijave ako ne pošalju djecu u školu jer je osnovno obrazovanje obavezno.
Problem je ozbiljan, smatra gradonačelnik
Gradonačelnik Čaške Goran Stojanovski smatra da se njegova opština suočava sa ozbiljnim problemom – kakav ne bi trebalo da postoji.
“Problem nije međuetnički, jer za tako nešto nema ni prostora ni klime. To je više međustranačka borba za glasove, jer će nakon parlamentarnih izbora na proljeće biti važni lokalni izbori. Stanovništvu Čaške je jasno šta se dešava i ne reaguje”, rekao je Stojanovski za RSE.
Poslednji lokalni izbori 2021. godine ujedinili su stranke Albanaca iz vlasti i opozicije i izašle su sa zajedničkom odborničkom listom za Čašku. Nasuprot njima su odbornici VMRO-DPMNE i SDSM, koji se podržavaju pri glasanju o odlukama.
U Savetu opštine od 11 odbornika četiri su iz koalicije SDSM-a, četiri su iz koalicije Svi zajedno u kojoj su DUI, Savez Albanaca i Alternativa, a tri su iz koalicije VMRO-DPMNE-a.
Policija čuva školu
Od 22. novembra do sada roditelji protestuju, djeca bojkotuju, a nastavnici ne ulaze u školu. Protesti su svakodnevni, zbog čega nema nastave ili se odvija otežano. Javno ili kao “logistika” uključili su se i stranački članovi i svi se međusobno okrivljuju za izazivanje tenzija.
Školu čuva policija, ali je 12. decembra, situacija eskalirala do te mjere da je direktorica škole pozvala hitnu pomoć jer ju je navodno napalo roditelji koji je pozvan na informativni razgovor u policiju.
Osnovnu školu “Todor Janev” pohađa 210 učenika, od kojih su 65 iz albanske entičke zajednice. Organizovanim prevozom na nastavu dolaze iz sela Banjica, Otištino, Gornja Čaška, Elovec, Golozinci, Busilci, Kriva Kruša i Novo Selo.
U samom naselju Čaška, gdje se nalazi škola, živi makedonsko stanovništvo, za razliku od sela koja su razbijenog tipa i u kojima žive pretežno albanske porodice. Riječ je o nomadskoj populaciji koja se u jesen i zimu spušta u okolinu Čaške.
U odeljenju prvog razreda na albanskom jeziku je petoro učenika koji dolaze iz ovih sela. Svi naredni prvaci, ako žele da uče na albanskom, dobiće tu mogućnost.
Makedonski jezik se zatim uči od drugog do devetog razreda i učenici u ovim odjeljenjima će svoje osnovno obrazovanje završiti na makedonskom jeziku.
Ustav i zakon
RSE je razgovarao sa roditeljima djece i albanske i makedonske nacionalnosti, sa predsjednicima mjesnih zajednica u selima širom opštine, sa predstavnicima nadležnih institucija… svako ima svoju istinu o tome šta se dešava u Čaški.
Prema riječima Makedonaca, ministar prosvjete Jeton Šaćiri na silu i protivzakonito želi da otvori albansko odjeljenje u Čaški, iako ima i drugih škola u kojima se nastava odvija na albanskom jeziku. Albanci kažu – imaju ustavno pravo da uče na svom maternjem jeziku.
“Već nekoliko godina tražimo da djeca uče na albanskom, a sada su nam dali dozvolu. Šta će spriječiti petoro djece u jednom uglu da uče na svom maternjem jeziku? Mi smo u 21. vijeku, neka znaju makedonski i njemački, neka uče više jezika. Djeca su djeca, ne radi se o politici. Mi pripadamo ovoj opštini Čaška, gdje da odemo na drugo mjesto?”, kaže za RSE Nuhi Bekirov iz sela Banjica, roditelj prvačića koji uči na albanskom jeziku.
Banjica je selo u opštini Čaška. Bekirova adresa u ličnoj karti je u selu Gornje Jabolčište, od kako je prije 13 godina došao u Banjicu. Oba sela su u istoj opštini, ali je Banjica na nekoliko kilometara od sela Čaška, a Gornje Jabolčište na oko 20 kilometara.
Zbog toga što u Gornjem Jabolčištu već postoji škola na albanskom jeziku, a ljudi su i prema adresi registrovani u tom selu, jedan je od razloga zašto Savjet roditelja škole u Čaški ne želi da dozvoli nastavu na albanskom jeziku.
Savjet tvrdi da je albanski razred nezakonito osnovan, da je petoro djece nedavno upisano u dnevnik, ali bez glavne knjige, da je vršilac dužnosti direktora Elena Nikolova nezakonito imenovana, te da, tvrde, nelegalno raspisuje konkurse za posao.
Kako je sve počel0?
Sve je počelo u avgustu ove godine, kada je Ministarstvo prosvjete oduzelo gradonačelniku Stojanovskom ingerencije nad školom.
“Ministarstvo prosvjete kada je oduzelo ingerencije nije imenovalo školski odbor, pa da taj odbor izabere direktora, objavljeni su oglasi za druga zapošljavanja bez školskog odbora, čak je otvoreno i albansko odjeljenje bez školskog odbora. Razred funkcioniše, ali pravno ne postoji nigdje. A u statutu škole piše da se nastava izvodi na makedonskom jeziku”, rekla je za RSE Cveta Peševska, predsjednica Savjeta roditelja Osnovne škole “Todor Janev”.
Ona navodi da je protest jedino zbog kršenja zakona, kako smatra Savjet roditelja.
“Prvog dana protesta objavili su da se formira albanski razred i optužili nas da smo protiv albanskog jezika. To je namjerno učinjeno kako bi se javnost odvratila od glavnog problema. Prije pet godina bio je sličan pokušaj. Čaška je dvojezična opština, već postoje škole na albanskom jeziku. Koja im je namjera da uče albanski u ‘Todor Janev’, evo ne znamo. Spremni smo da idemo do kraja da se konačno nađe rješenje”, kaže Peševska.
Savjet je predložio da se nastava prvačića na albanskom jeziku prenese u selo Slivnik. Prema riječima Peševske, to je samo 2 kilometra od Banjice i biće privremeno rješenje dok se na Banjici ne izgradi modularna škola, jer iz ovog sela ima oko 30 učenika.
Roditelji albanskih prvačića ne prihvataju Slivnik kao opciju jer to selo teritorijalno pripada opštini Veles, a ne Čaški, koja je opština njihovih sela. Kažu da je Slivnik zaista bliži Banjici, ali ne i Elovcu, Bušici i drugim selima odakle učenici koriste zajednički put i prevoz sa onima iz Banjice.
Vršilac dužnosti direktora škole Elena Nikolova nije odgovarala na pozive RSE za komenar. O tome kako će se problem riješiti, gradonačelnik Stojanovski upućuje na Ministarstvo prosvjete gdje ministar Šaćiri ima ingerencije.
Tenzije opasne, kažu iz Helsinškog odbora
Helsinški odbor za ljudska prava kaže da je zabrinjavajuće što je slučaj u Čaški zapravo rezultat stranačkih prepucavanja koja direktno štete obrazovanju djece.
“Sjeverna Makedonija je multietnička, multikulturalna, multikonfesionalna država u kojoj je ustavom zagarantovano pravo na maternji jezik. Nedopustivo je da se ovakvi sukobi i tenzije dešavaju u etnički mješovitim sredinama, pogotovo što najveću štetu trpe djeca. Nadležni organi treba da preduzmu sve mjere da to stave pod kontrolu”, navode za RSE iz te organizacije.
“Radi njegovanja suživota i međunacionalnih odnosa”, naglašavaju, “svi građani treba da se uzdrže od širenja mržnje, jer znamo da to u budućnosti može izazvati velike incidente i djela iz mržnje”.
Poslednji put je bila inicijativa za čas albanskog jezika u Čaški 2019. godine. Tada je Savjet opštine taj prijedlog odbio. Od ukupno 11 članova, šest je glasalo “protiv”, četiri “za”, a jedan je bio uzdržan.
Ace Kocevski, kao tadašnji gradonačelnik Velesa je 2008. godine na konferenciji za novinare rekao da postoji inicijativa za otvaranje albanskih odeljenja, “pokrenuta neposredno prije raspisivanja konkursa za upis učenika i bez da su napravljene potrebne analize”.
Prema popisu stanovništva iz 2021. godine, u Čaški živi 7.942 stanovnika. Od toga se 3.071 izjasnio kao Makedonac, a 4.032 kao Albanci. U opštini ima i 373 Turaka.
