Državni ured za reviziju Sjeverne Makedonije pred sami je kraj 2021, godine objavio izveštaj o provedenoj reviziji učinka na temu „Iskorišćavanje vodnih resursa u proizvodnji električne energije“, za period 2012. – 2021. godina.
Svrha revizije bila je da se ocijeni da li nadležne institucije obezbjeđuju zakonitost u procesu planiranja i davanja koncesija, izdavanja dozvola za vodno pravo, komunikacije i razmjene informacija, kao i naplate koncesionih naknada i naknada za korištenje voda.
Rezultati su bili porazni.
Revizijom je, naime, utvrđeno da su strateški dokumenti doneseni bez strateške procjene uticaja na životnu sredinu. A, s druge strane, ne ispunjavaju utvrđene ciljeve. Iako je strategijama predviđena izgradnja 7 velikih hidroelektrana za veće iskorištenje tehničkog hidropotencijala, čime bi se postiglo dodatno učešće od preko 26% u ukupnim potrebama za električnom energijom, dosadašnje aktivnosti su uglavnom bile usmjerene na izgradnju malih hidroelektrana.
U Severnoj Makedoniji je do 2020. godine izgrađeno 117 hidroelektrana – 96 su male hidroelektrana sa statusom povlašćenih proizvođača, 13 su bez tog statusa, a tu je i osam velikih hidroelektrana.
U izveštaju su uočene brojne neregularnosti oko izdavanja koncesija i izgradnje i rada malih hidroelektrana.
Navodi se da se odobravanje izvještaja o zaštiti životne sredine vrši bez adekvatnog utvrđivanja mogućeg uticaja na životnu sredinu, što dovodi do rizika da će izgradnja malih hidroelektrana imati određene negativne uticaje na riječne ekosisteme i prirodni biodiverzitet.
Slabosti u izdavanju dozvola i neefikasna kontrola od strane nadležnih institucija omogućili su korištenje vode i bez osigurane vodne dozvole.
Pritom, nadležno ministarstvo nema potpune podatke o zahtjevima i izdatim vodnim dozvolama i njihova dostupnost nije obezbjeđena inspekcijskim službama, što samo dodatno pojačava prisutne sumnje u sistemsku korupciju u pozadini čitave priče.
Posljedica nevođenja precizne evidencije je da Ministarstvo privrede i Ministarstvo životne sredine i prostornog uređenja nemaju dovoljne kapacitete i međusobnu koordinaciju za praćenje koncesione delatnosti. A s druge strane, Državna inspekcija za životnu sredinu nema dovoljno vodoprivrednih inspektora za sprovođenje efektivnih inspekcija hidroelektrana.
Revizija je otkrila i da investitori nisu plaćali ni sve obaveze prema državi, iako su bili privilegovani podsticajima. Naplaćeno je, naime, 375.000 eura manje ili 41 odsto od ukupno obračunate naknade.
Inače, proizvedena električna energija u malim hidroelektranama u 2020. godini učestvovala je sa tek 4% u ukupnoj domaćoj proizvodnji.
U periodu 2012-2021, male hidroelektrane su naplatile 90 miliona eura, odnosno 41 miliona eura više od tržišne vrednosti isporučene električne energije, kažu revizori.
Takva uvećana naplata se desila zbog zakonom predviđenih povlašćenih tarifa koji idu na teret krajnjih korisnika. Građani Severne Makedonije su prema navodima iz izveštaja, umesto 44 eura, koliko je u tom periodu koštao jedan megavat struje na berzama, plaćali 81 euro za jedan megavat iz malih hidroelektrana.
„Izvještaj potvrđuje ono što ponavljamo godinama, da postupak izgradnje malih hidroelektrana zanemaruje zakonske obaveze zaštite životne sredine. To dovodi do toga da se one dozvoljavaju bez pravilnog utvrđivanja uticaja na životnu sredinu, sa katastrofalnim posljedicama po prirodu, okolinu i lokalno stanovništvo“, rekao je, za Balkan Green Energy News, Đorđi Mitrevski, koordinator za podršku zajednici u organizaciji Eko-Svest.
Sve dodatno pogoršava činjenica da se investitori rijetko pridržavaju propisanih ekoloških mjera, kao i nedostatak kapaciteta ekološke inspekcije, utvrđeno je revizijom.
Bojan Trpevski iz Udruženja mladih pravnika Makedonije objasnio je da davanje koncesija bez provedene studije uticaja na životnu sredinu onemogućava efikasnu primjenu principa učešća javnosti, navodi Balkan Green Energy News.
„Nastavićemo da koristimo sve raspoložive zakonske mehanizme za zaštitu životne sredine, ali na osnovu nalaza Državne revizije očekujemo od vlade da preispita zakonitost postojanja malih hidroelektrana i da utvrdi odgovornost za ovo namjerno zanemarivanje zakonskih propisa i odredbi za zaštitu naših rijeka“, naglasio je Trpevski.
Revizori su, nakon provedene revizije, dali i određene preporuke, u cilju otklanjanja uočenih nedostataka, propusta i nezakonitosti. Preporučeno je da se realizuju planirani projekti izgradnje velikih hidroelektrana; razmotri mogućnost tržišnog prilagođavanja povlaštenih tarifa; usvoji metodologija za određivanje prihvatljivog minimalnog protoka vode; uspostavi registar izdatih dozvola i datih koncesija i realizuje potpuna naplata naknada.
Pored toga, ukazano je na problem da za neke od dodijeljenih lokacija postoji odugovlačenje postupka koje se ne može pripisati koncesionaru. A neke lokacije se nalaze u zaštitnoj zoni Nacionalnog parka, zbog čega se očekuje da će ugovori biti raskinuti, sa mogućim fiskalnim implikacijama na budžet Republike Sjeverne Makedonije.
