Slaven Kovačević je 7. marta ove godine dobio priliku da vijeću od sedam sudija Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu objasni zašto je tužio Bosnu i Hercegovinu (BiH).
Pedesetjednogodišnji savjetnik predsjedavajućeg Predsjedništva BiH je tog dana pozvan da predstavi dokaze da vlasti BiH krše njegova ljudska prava, kako je naveo u apelaciji koju je podnio najvišem evropskom sudu.
Nasuprot Kovačeviću, tog dana je u sudnici bila Harisa Bačvić. Ona je, kao zastupnica Vijeća ministara BiH pred ovim sudom, zastupala interese državne vlasti BiH.
Kovačević je za Radio Slobodna Evropa objasnio da je apelaciju protiv BiH podnio jer mu je ugroženo aktivno biračko pravo. On smatra da ima pravo birati svoje političke predstavnike u državnoj vlasti, bez obzira kojoj etničkoj skupini oni pripadaju i u kojem od dva državna entiteta žive.
To mu, međutim, ne dozvoljavaju Ustav i Izborni zakon BiH.
Kovačevićevu apelaciju je Evropski sud za ljudska prava usvojio 29. avgusta. U presudi je proglasio državu BiH odgovornom za diskriminaciju i kršenje Evropske konvencije o ljudskim pravima, koju su vlasti BiH priznale kao pravni propis superioran čak i Ustavu BiH.
Istog dana je, na konferenciji za medije u državnom parlamentu, Kovačević poručio da je sud u Strazburu ovom presudom najavio kraj dominacije tri etno-nacionalne grupe i najavio dolazak građanskog predstavljanja u politički život BiH.
Rekao je da je međunarodni sud naredio Bosni i Hercegovini da osigura ravnopravnost svih njenih građana u političkom životu u skladu sa temljnim vrijednostima i principima demokratije i Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Nadležnost ovog suda je odlučivanje o pojedinačnim ili međunarodnim zahtjevima za zaštitu građanskih i političkih prava iz Evropske konvencije o ljudskim pravima.
Ovo je šesti put od 2009. godine da Evropski sud za ljudska prava presudom utvrđuje da Bosna i Hercegovina krši ljudska prava u procesu izbora za funkcije u državnim institucijama vlasti.
Ranije presude
Ustav BiH poznaje kategoriju tri konstitutivna naroda- Bošnjake, Srbe i Hrvate i jedino njima je omogućeno da budu birani na ove pozicije, i to ne u oba entiteta.
Praktično, u BiH samo Srbin iz entiteta Republika Srpska može biti izabran u Predsjedništvo BiH, i to samo glasovima iz tog entiteta. Identična situacija važi i za drugi entitet gdje samo Hrvati i Bošnjaci mogu biti birani u Predsjedništvo BiH.
Isto se odnosi i na izbor delegata u Dom naroda državnog parlamenta. Zbog toga je BiH već pet puta osuđena za kršenje ljudskih prava i diskriminaciju u predmetima Sejdić-Finci, Zornić, Pudarić, Pilav i Šlaku protiv Bosne i Hercegovine.
Tim apelacijama su građani tužili BiH zbog diskriminacije, jer im je onemogućeno da budu birani u Predsjedništvo BiH i Dom naroda BiH jer se ne izjašnjavaju kao pripadnici jednog od tri konstitutivna naroda, ili kao Bošnjak i Srbin žive u “pogrešnom” entitetu (Pilav i Pudarić).
“Ovom presudom je srušen koncept legitimnog etničkog političkog predstavljanja, jer je sud utvrdio da BiH mora primarno da uspostavi građanski princip predstavljanja. Sud je utvrdio da je etničko predstavljanje u institucijama vlasti udar na demokratiju”, rekao je Kovačević 29. avgusta na konferenciji za medije.
Dodao je da je vladavina prava jedan od stubova demokratskog društva.
“Da bi sve ranije presude suda u Strazburu mogle biti provedene, odnosno da bi se i Sejdić i Finci (Jevreji i Romi) i svi građani BiH mogli kanddovati za sve funkcije, mora i svim građanima biti omogućeno da glasaju za svakoga”, rekao je Kovačević.
Kovačević je za Radio Slobodna Evropa (RSE) rekao da je apelaciju podnio kao građanin koji tvrdi da mu je ugroženo aktivno biračko pravo, prema kojem bi mogao da glasa na cijelom području BiH i za bilo kojeg predstavnika državne vlasti.
Postojeći Ustav BiH mu to ne dozvoljava. Kao neko ko živi u entitetu Federacija BiH, Kovačević može da glasa isključivo za Hrvata i Bošnjaka kada bira članove Predsjedništva BiH.
“Dakle, jedna izborna jedinica na nivou BiH, a ne dvije jedinice u dva entiteta”, kaže Kovačević za RSE.
Dodaje da se njegova apelacija razlikuje od prethodnih po tome što je tražio zaštitu aktivnog biračkog prava, kao glasača na izborima za Predsjedništvo BiH i državni parlament.
Apelanti iz pet ranijih presuda su ukazivali na kršenje pasivnog biračkog prava, odnosno iz perspektive potencijalnog kandidata na izborima.
Trinaest godina ranije, Evropski sud za ljudska prava donio je prvu presudu u predmetu zvanom “Sejdić-Finci”, gdje su Jevrej i Rom tražili da mogu biti birani u Predsjedništvo BiH i Dom naroda državnog parlamenta.
Njima Ustav i Izborni zakon to onemogućavaju jer ne pripadaju konstitutivnim narodima već kategoriji “ostali”.
Jakob Finci misli da će i presuda suda u Strazburu u slučaju Slavena Kovačevića doživjeti sličnu sudbinu, kao i ona koju je Evropski sud za ljudska prava izrekao 2010. godine u njegovom slučaju.
Kaže da Bosna i Hercegovina pregovara o pristupu Evropskoj uniji, a presudu još nije provela.
“A Evropskoj uniji teško možete pristupiti ako ne izvršavate sve odluke suda u Strasburu. Dakle, treba nam strpljenja da to promijenimo. U ovom Ustavu nas niko ne drži silom, već držimo sami sebe, odnosno drže nas naši lideri. Svako svoj dio stada drži tamo gdje želi”, kaže Finci.
Jedna od apelantica je bila i Azra Zornić. Evropski sud za ljudska prava u njenu korist je presudio 2014. godine. Naime, ona se izjašnjava kao “građanka BiH” i sud je utvrdio da su joj narušena ljudska prava, jer se ne može kandidovati za niz političkih funkcija rezervisanih za konstitutivne ili manjinske narode.
Kada je sud u Strazburu usvojio njenu apelaciju, kaže da se osjećala “usamljeno u borbi za implementaciju te presude”.
“Osjećala sam se kao da nosim preveliko breme na leđima. Presuda Kovačević mi donosi olakšanje u tom pogledu, jer sam doživjela da mlađi ljudi preuzmu na sebe dio te borbe za demokratske ciljeve i očuvanje bh. državnosti”, kaže Zornić za RSE.
Dodaje da je vrlo sretna zbog presude koja će biti šesta srodna presuda koja ukazuje kršenje ljudskih prava građana BiH u izbornom procesu.
“I one će morati dati rezultata ako BiH kao država želi biti dio evropskog demokratskog svijeta”, kaže Zornić.
Evropski sud za ljudska prava u svim dosadašnjim presudama je naveo kako je BiH dužna da ukine diskriminatorske odredbe u Ustavu i Izbornom zakonu BiH. Te odredbe diskriminišu nacionalne manjine, građane, ali i konstitutivne narode u jednom od entiteta, tako što im onemogućava aktivno i pasivno učešće na izborima za članove Predsjedništva i Dom naroda parlamenta BiH.
To se smatra presedanom u radu ovog suda, jer je od jedne zemlje zatraženo da mijenja svoj ustav.
Presudu može provesti Parlamentarna skupština BiH gdje je za izmjene Ustava BiH potrebna dvotrećinska većina.
Šta kažu pravni stručnjaci?
Harun Išerić, ekspert za ustavno pravo, kaže da provođenje odluka Suda za ljudska prava u Strazburu kontroliše političko tijelo koje se zove Komitet ministara Vijeća Evrope.
“Sud u presudi Sejdić-Finci nije dao eksplicitno šta se treba učiniti, dok je u presudi Zornić napisao precizno koje to radnje BiH treba poduzeti, tako da se političari više ne mogu kriti iza načina na koji oni tumače odluke suda”, kaže on.
Ističe i da je jasno rečeno da mora doći do ustavnih promjena i do promjena izbornog zakonodavstva kako bi se ove presude mogle izvršiti.
“Kad se odluke tiču duboko ukorijenjenih tradicija ili zahtijevaju korijenite promjene zakona ili ustava, onda za to treba dosta vremena i energije. I u tom kontekstu ne trebamo biti iznenađeni”, kaže on.
Išerić objašnjava i da je izvršenje odluka svih sudova od najnižeg, pa do suda u Strazburu, pitanje pravne kulture.
“Našim političarima, s obzirom na to kakvi jesu i kako se ponašaju, nedostaje jako ta razvijena svijest o vladavini prava i poštivanju ljudskih prava i izvršavanju sudskih odluka”, kaže Išerić.
Prema njegovim riječima, odluke suda nisu samo pitanje ljudskih prava, već i međunarodnih obaveza BiH iz njenog članstva u Vijeću Evrope.
Dodaje da postoji mehanizam i da je isključenje iz Vijeća Evrope najradikalnija mjera koja se može izreći državi zbog neizvršavanja sudskih odluka.
“Bio je i nedovoljan pritisak tijela Vijeća Evrope na BiH da provede ove odluke. Dakle, jedan dio tereta je na Vijeću Evrope da na odgovarajući način generišu pritisak na svoju državu članicu da izvrši odluku suda”, kaže on.
Dodaje da BiH ima pravo da se žali na presudu u roku od 90 dana, te da bi tada slučaj preispitalo veliko vijeće suda u Strazburu.
Zastupnici BiH pred sudom u Strazburu
Ured zastupnika Vijeća ministara BiH pred Evropskim sudom za ljudska prava, zastupa domaće organe vlasti pred sudom u Strazburu. Donosi plan provođenja neke presude i uz saglasnost Vijeća ministara dostavlja ga Komitetu ministara Vijeća Evrope. Kada i komitet da saglasnost, presuda se izvršava.
Na stranici ovog ureda je lista od ukupno 115 presuda suda u Strazburu donesenih protiv BIH.
Međutim, broj presuda kao ni broj presuda koje još uvijek nisuizvršene ne odražava stvarno stanje, kaže Harisa Bačvić za RSE. Ona je, uz Moniku Mijić i Jelenu Cvijetić jedna od tri zastupnice Vijeća ministara pred sudom u Strazburu.
Objašnjava da postoje više grupa sličnih odnosno srodnih presuda, kojima je sud u Strazburu naredio organima BiH da poduzme individualne mjere prema aplikantima u vidu odštete. Takve odštete se najčešće isplaćuju zbog neizvršenja sudskih presuda domaćih sudova ili zbog neopravdano dugih suđenja, kaže ona.
“BiH je zaista dobra u tom izvršenju presuda. Skoro sve individualne mjere su izvršene, ali je za BiH problem provođenje generalnih mjera. Međutim, to je problem za sve zemlje Vijeća Evrope, jer takve mjere zahtijevaju opsežne mjere poput izmjene zakonodavstva, donošenje nekih novih propisa, i u našem slučaju ustava”, kaže ona.
Dodaje da je jedino grupa od pet predmeta iz grupe Sejdić-Finci pod pojačanim nadzorom Komiteta ministara Vijeća Evrope.
“I jedino je taj dio pod pojačanim nadzorom i on se najčešće spominje i o njemu se debatira vrlo često”, kaže Bačvić.
Šta je do sada presudio Evropski sud za ljudska prava?
Evropski sud za ljudska prava je proglasio dijelove Ustava BiH diskriminatornim, najprije 22. decembra 2009. u predmetu “Sejdić-Finci”, te kasnije u presudama u predmetima “Pilav”, “Zornić”, “Šlaku” i “Pudarić”.
Evropski sud za ljudska prava u Strazburu donio je 2014. godine presudu u korist Azre Zornić, koja je tužila državu, jer se prema Ustavu BiH nije mogla kandidovati za Dom naroda Parlamentarne skupštine BiH i Predsjedništvo BiH pošto se ne izjašnjava kao pripadnica konstitutivnih naroda u BiH.
Azra Zornić izjašnjava se kao građanka Bosne i Hercegovine.
U junu 2016. godine ljekar iz Srebrenice Ilijaz Pilav dobio je sudski spor.
Evropski sud za ljudska prava u Strazburu je donio presudu kojom je potvrdio da je BiH Pilavu uskratila ljudska prava time što mu nije dozvolila da se kao Bošnjak iz Republike Srpske kandiduje za člana Predsjedništva BiH.
Pilavu je Ustavom i Izbornim zakonom BiH 2006. i 2010. godine bilo zabranjeno da se kao Bošnjak iz RS-a kandiduje za člana Predsjedništva BiH.
Evropski sud za ljudska prava u Strazburu donio je 2020. presudu u predmetu “Pudarić protiv Bosne i Hercegovine”, kojom je utvrdio da je BiH diskriminisala Svetozara Pudarića u vezi s pravom na kandidaturu za člana Predsjedništva BiH iz reda srpskog naroda s teritorije Federacije BiH.
Svetozar Pudarić, koji je preminuo u martu iste godine, kandidovao se na opštim izborima 2018. godine, za člana Predsjedništva BiH iz reda srpskog naroda, ali je njegovu je kandidaturu odbila Centralna izborna komisija BiH, jer se kao Srbin s mjestom boravka u Federaciji BiH ne može kandidovati na tu poziciju, na koju se može kandidovati samo onaj ko ima mjesto boravka u Republici Srpskoj.
Šta predviđa Ustav BiH?
Bosna i Hercegovina se Ustavom obavezala na poštivanje temeljnih ljudskih prava.
Bosna i Hercegovina se kao članica Ujedinjenih nacija (UN) i Vijeća Evrope (VE) obvezala osigurati najviši nivo međunarodno priznatih prava i temeljnih sloboda.
Bosna i Hercegovina, kao i ostale zemlje članice, ratificirala je međunarodne instrumente u oblasti ljudskih prava, uključujući konvencije Ujedinjenih nacija, Vijeća Evrope i pripadajuće protokole, prema kojima postoji obveza izvještavanja.
U svom Ustavu obavezala se osigurati najviši nivo međunarodno priznatih ljudskih prava i temeljnih sloboda.
Izričito se navodi da se prava i slobode određeni u Evropskoj konvenciji za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda, te njenim Protokolima, direktno primjenjuju u BiH i imaju “prvenstvo pred svakim drugim zakonodavstvom”.
Koja je nadležnost Evropskog suda za ljudska prava?
Sud svake godine zaprimi više od 50.000 novih zahtjeva o kojima odlučuje vijeće koje čini neki od 47 sudija iz jednako toliko zemalja članica. Procesi se uglavnom okončaju u roku od tri godine.
Evropski sud za ljudska prava ne predstavlja žalbeni sud u odnosu na domaće sudove, što znači da Evropski sud za ljudska prava kao takav ne može ponoviti postupak, niti ukinuti, mijenjati ili preinačiti odluke domaćih sudova.
U trenutku kada utvrdi da je neka država povrijedila jedno ili više tih prava i garancija, taj sud donosi presude koje su obvezujuće za svaku državu i dovode do toga da dotične zemlje imaju obavezu postupati po njima, te mijenjati svoje zakonodavstvo i administrativnu praksu u velikom broju područja kako se slične povrede ne bi ponavljale u budućnosti.
Apelanti najčešće dobivaju materijalnu zadovoljštinu (novac) kojim se najčešće pokrivaju njihovi sudski troškovi. Oni se obraćaju Evropskom sudu za ljudska prava nakon što iscrpe sve mogućnosti na domaćim sudovima, uključujući i apelacije ustavnim sudovima.
Evropski sud za ljudska prava je donio 1.300 presuda protiv Slovenije, 1.538 protiv Hrvatske, 757 protiv Srbije, 736 protiv Sjeverne Makedonije, čiji državljani su podnijeli daleko veći broj tužbi, te 144 presude protiv Crne Gore.
Najviše presuda taj sud je donio protiv Turske njih 11.489, Rusije 7.345, te 6.061 presudu protiv Italije. Te zemlje ujedno su i rekorderi po broju neprovedenih presuda.
