“Prostor RS, kao dio BiH, u međunarodnoj i domaćoj literaturi tretira se kao geografsko područje sa najvećim stepenom biološke raznovrsnosti u Evropi. Na osnovu dosadašnjih istraživanja vegetacije saznajemo da je na području BiH opisano preko 250 različitih biljnih zajednica – tačnije 252 eko-sistema”, navodi se u najnovijem izvještaju o provedenoj reviziji učinka „Zaštita i očuvanje prirodnih dobara“ Glavne službe za reviziju javnog sektora Republike Srpske.
Ali, ostanemo li na dosadašnjem nivou zaštite tih prirodnih dobara, stanje bi se uskoro moglo drastično promijeniti. Nagore, naravno.
Zaštita prirodnih dobara u Bosni i Hercegovini organizovana je na entitetskom nivou. Ta zaštita predstavlja skup mjera i aktivnosti fokusiranih na sprječavanje oštećenja prirode, prirodnih vrijednosti i prirodne ravnoteže. Oštećenja su najčešće posljedica ljudske aktivnosti usljed neusaglašenosti privrednog razvoja i raspoloživih prirodnih resursa. Zaštita prirodnih dobara podrazumijeva očuvanje biološke, geološke i pejzažne raznovrsnosti kao dijela životne sredine.
U Republici Srpskoj, najznačajniji mehanizam zaštite prirode je uspostavljanje zaštićenog prirodnog dobra, a to mogu biti: zaštićena područja, zaštićene divlje vrste, zaštićeni minerali i fosili, kao i uspostavljanje područja ekološke mreže.
Na teritoriji RS je prema domaćim propisima zaštićeno 32 prirodna dobra, i to: dva rezervata prirode, tri nacionalna parka, 16 spomenika prirode, tri zaštićena staništa, pet parkova prirode i tri područja sa održivim korišćenjem prirodnih resursa.
Jedan od najvažnijih ali i najjasnijih pokazatelja efikasnosti zaštite prirodnih dobara neke administrativne jedinice jeste broj zaštićenih prirodnih dobara i njihov procentualni udio u ukupnoj teritoriji te jedinice. U RS, među ključnim dokumentima koji definišu raspored i prostornu distribuciju ZPD jeste Prostorni plan Republike Srpske do 2025. Navedenim planom smatra se „optimalnim“ stavljanje pod pravnu zaštitu 15–20% ukupne površine do 2025. godine.
No, trenutno, zaštićena prirodna dobra u RS zauzimaju površinu od 67.986 ha, što je svega 2,7% ukupne teritorije. A to je najmanji procenat zaštićene teritorije u Evropi.
Prosjek zaštićenih područja država Evropske unije premašuje 30%, a među vodećim zemljama ističe se Slovenija, sa 72% zaštićene teritorije. Države regiona takođe prednjače u udjelu zaštićenih prirodnih dobara u odnosu na ukupnu teritoriju, i to Srbija sa 8%, Sjeverna Makedonija 9%, Crna Gora i Hrvatska po 13% i Albanija 17%
Osim što RS nema dovoljan udio zaštićenih prirodnih dobara u odnosu na ukupnu površinu teritorije RS, revizija je ukazala i na neefikasnost u upravljanju istim.
Revizijom, koja obuhvata period od 2018. do 2021. godine je, naime, utvrđeno da se aktivnosti na zaštiti prirodnih dobara ne provode na način da u dovoljnoj mjeri obezbijede očuvanje i unapređivanje biološke, geološke i pejzažne raznovrsnosti.
Nalazi revizije pokazali su da pravna regulative, usljed izraženih ograničenja, ne obezbjeđuje efikasnu zaštitu prirodnih dobara. Iako je donesen Zakon o zaštiti prirode nije izvršeno neophodno transponovanje dijela pravne tekovine Evropske unije u oblasti zaštite prirodnih dobara neophodnog za uspostavljanje Ekološke mreže. Pravni akti koji uređuju ovu oblast su međusobno neusklađeni, nedorečeni i neprimjenjivi.
Ka ključni razlozi za nepotpuno sprovođenje pravnog okvira zaštite prirodnih dobara identifikovani su nedovoljni kapaciteti institucija odgovornih za pitanja zaštite i očuvanja prirodnih dobara i nedostatak koordinacije između institucija.
Revizori su upozorili na nedostatak međusobne koordinacije aktivnosti Vlade RS u planiranju privrednih djelatnosti i realizaciji ključnih ciljeva i principa zaštite prirodnih dobara u prostornim planovima. Na područjima bitnim za očuvanje prirodnih dobara odobrene su privredne aktivnosti koje nisu kompatibilne sa zaštitom navedenih dobara. Zbog čega, između ostalog, dolazi i do sukoba sa ekološkim aktivistima i drugim građanima zainteresovanim kako za očuvanje prirodnih bogatstava tako i za funkcionisanje pravne države, a i borbu protiv korupcije, na koju, u ovakvim situacijama, uvijek postoji sumnja.
Za većinu zaštićenih područja nedostaju planovi i programi upravljanja, prostorni i zoning planovi. A i većina donesenih je neupotrebljiva, odnosno, ne može poslužiti kao dobra osnova za efikasnu zaštitu divljih vrsta i staništa.
Još nije izvršeno uspostavljanje Ekološke mreže, u cilju identifikacije i zaštite vrsta i staništa flore i faune, niti se to uspostavljanje vrši u skladu sa prihvaćenim standardima i planskim dokumentima.
Redovan izvor finansiranja uspostavljen je kod svega pola upravljača obuhvaćenih revizijom. Neriješeni imovinsko-pravni odnosi zabilježeni su kod osam upravljača. Kontrola ulazaka posjetilaca u zaštićena područja nije u potpunosti obezbijeđena. Prisutni su i izraženi interesi za održavanje određenih manifestacija, koji predstavljaju rizične oblike turizma za zaštićena područja.
Revizori su konstatovali i prekomjernu sječu šume u nacionalnim parkovima. I da se planiranje sanitarnih sječa nije se zasnivalo na stanju i količinu prelomljenih, izvaljenih, oboljelih i suvih stabala utvrđenom od strane nadzornika.
U prašumskim rezervatima „Janj“ i „Lom“, prisutno je korišćenje makadamskih puteva, što nije u skladu sa režimom zaštite navedenih zaštićenih područja.
Analizom izvještaja o poslovanju i provedenim intervjuima u nacionalnim parkovima zapaženo je postojanje nekontrolisanog sakupljanja ljekovitog, jestivog i aromatičnog bilja i ostalih šumskih proizvoda, što bez dovoljnih saznanja upravljača o njihovom stanju, raspoloživosti, ugroženosti i statusu zaštićenosti dodatno usložnjava situaciju.
Osim navedenog, prisutni su i krivolov, nedozvoljen izlov riba, upotreba nedozvoljene opreme i alata za ribolov, nedozvoljena sječa šume i slično. Kontrola sportskog ribolova nije vršena na način koji smanjuje rizik od izlova veće količine ribe od dozvoljenog, već je, kako ističu, bazirana na principu povjerenja.
Revirori su konstatovali i da postoji organizovana protivpožarna služba, sa osnovnom opremom za gašenje početnog požara. Međutim, upravljači nisu opremljeni za osmatranje i rano uočavanje požara, što, uz neprohodnost šuma za brzi pristup požarištu, znatno smanjuje šansu za brzo gašenje požara.
Praćenje stanja i ocjenu očuvanosti prirodnih dobara Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa provodio je u ograničenom obimu, bez jasnih planova i smjernica za obavljanje navedene aktivnosti. Inspekcijski nadzor u revidiranom periodu vršen je od strane Republičke uprave za inspekcijske poslove u manjem broju zaštićenih područja, samo u određenim segmentima iz oblasti zaštite prirodnih dobara. Nisu identifikovani svi problemi u primjeni propisa o zaštiti prirodnih dobara, niti su pokrenute aktivnosti u cilju njihovog otklanjanja.
Izvještaj „Zaštita i očuvanje prirodnih dobara“ sadrži i preporuke Glavne službe za reviziju javnog sektora Republike Srpske, upućene Vladi Republike Srpske, Ministarstvu za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju, Republičkom zavodu za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa, Javnom preduzeću šumarstva „Šume Republike Srpske“, javnim ustanovama i jedinicama lokalne samouprave.
No, nastave li se i u novom sazivu Narodne skupštine blokade rada Odbora za reviziju i ne pokažu li Odbor i Skupština potrebnu pažnju za ovu i druge revizije koje bi trebali razmatrati i o njima donijeti određene zaključke, usmjerene na podsticanje realizacije revizorskih preporuka i praćenje te realizacije, u određenim vremenskim intervalima, izvjesno je da će revizorski trud uroditi tek ograničenim uspjehom i da će se realizacija datih preporuka razvući na godine a i tad sa neizvjesnim rezultatom.
Što s obzirom na, u revizorskom izvještaju pomenuti, sukob između privrednih aktivnosti, odnosno ambicija investitora i potrebe zaštite dragocjenih privrednih bogatstava, i prilično jasne određenosti vlasti u tom sukobu, ostavlja prostor špekulacijama o korupciji u pozadini i nerealizacije revizorskih preporuka, odnosno odugovlačenja sa sređivanjem stanja u ovoj oblasti.
