Zakon o javnosti rada i registru neprofitnih organizacija je tema nametnuta od strane Vlade Republike Srpske još u martu 2023. godine. U javnosti je poznat kao “Zakon o stranim agentima”, zbog namjere vlasti da tako tretira građanske aktiviste iz nevladinih udruženja koja se finansiraju donacijama izvana, odnosno da ionako nerazvijenom, nejakom i neostvarenom “trećem” sektoru stavi hipoteku izmišljenog izdajništva. A sve sa ciljem obračuna sa kritičarima vlasti i negativnih društvenih pojava (kao što su korupcija, nepotizam, zloupotreba položaja, stranačko zapošljavanje, pljačka javnih sredstava i prirodnih bogatstava,…).
No, nije ovo prvi ovakav pokušaj vlasti u Republici Srpskoj. U periodu između 2011. i 2013. godine u nekoliko je navrata tadašnja vlast ispitivala puls javnosti i najavljivala usvajanje sličnog zakona. No više od pulsa javnosti, ispitivali su reakcije “međunarodne zajednice” i međunarodnih organizacija, koje su, čini se tada imale viši nivo uticaja na vlasti Republike Srpske pa i Bosne i Hercegovine u cjelini. Pa su tada, na prvi oštriji ton iz misije OSCE-a, USAIDA, OHR-a i drugih uticajnih međunarodnih faktora, povlačili svoje zamisli, ali uvijek proturajući nešto drugo i represivno, nešto što je bilo u svrhu oduzimanja demokratskih prava građana.
Pa je tako tih godina – zbog nemoći civilnog društva i nemogućnosti “međunarodne zajednice” da reaguje baš na sve – prošao famozni Zakon o javnom okupljanju, koji je faktički zabranio da se bilo kakvi protesti ili demonstracije protiv određenih mjera vlasti, korupcije i kriminala, održavaju u blizini institucija koje kreiraju i usvajaju zakone, odluke, rješenja i upravljaju politikama na nivou entiteta. Ideja da se potencijalni protestni skupovi i demonstracije premjeste u park “Mladen Stojanović” su se pokazale kao pun pogodak za vladajuću koaliciju, djelujući potpuno destimulativno na građane koji su umjesto uličnog suočavanja sa izvorom problema na koje ukazuju, bili dovedeni u situaciju hajdparkovske getoiziranosti i besmisla.
No, vlast se time nije zadovoljila. Postavljajući sebi za cilj da uguši i ono malo kritičkih glasova u entitetu.
U martu 2023. Vlada utvrđuje nacrt “Zakona o stranim agentima”, koji Narodna skupština usvaja u septembru iste godine, ispunjavajući raniju najavu predsjednika Republike Srpske. Paralelno sa ovim, usvajanjem izmjena Krivičnog zakona RS, u julu 2023. godine, pod izgovorom kriminalizacije klevete, vraćen je verbalni delikt, odnosno izvšen je atak na slobodu javne riječi, koji je rezultirao jačanjem cenzure i autocenzure u medijskom prostoru Republike Srpske.
Civilno društvo se pokazalo nejakim za suprotstavljanje sve jasnijem otklizavanju vladajućeg režima ka totalitarizmu, sposobno tek da upozorava da je “stvorena atmosfera linča”, da “režim orkestrira otvorenu hajku protiv neistomišljenika” i da “od RS pravi svojevrsni gulag ili konclogor za svoje stanovnike, koji postaju sve više obespravljeni”.
No, upozorenja ne dolaze do građana, što zbog funkcionisanja javnih emitera kao propagandnih mašina vlasti, što zbog straha od represivnosti režima i njenog čelnika koji već godinama otvoreno i nekažnjen prijeti svima koji ne podržavaju njega i njegovu stranku – radnicima javnih preduzeća, penzionerima, čitavim gradovima,… Te su bilo kakvi ozbiljni protesti izostali. Dok su u Gruziji, na odluku vlasti da donese sličan zakon građani reagovali nizom masovnih demonstracija, na kojim se okupljalo i do 50.000 protivnika represivnih mjera vlasti, u Republici Srpskoj je vladao muk.
Za osam mjeseci, od usvajanja Nacrta zakona do njegovog ponovnog pojavljivanja u NSRS, građani nisu pokazali da ih se donošenje zakona koji zadire u njihova elementarna ljudska i građanska prava uopšte tiče. I da shvataju suštinu problema.
No, ni civilno društvo nije, zapravo, pokazalo nužan nivo svijesti i potrebu da se organizovano i ozbiljno suprotstavi blago rečeno nedemokratskim mjerama vlasti. Niti smo taj nivo svijesti vidjeli kod opozicije, čiji je jedini problem, ne samo ovim povodom, izgleda to što oni nisu ti koji su na vlasti (što je možda najozbiljniji ovdašnji problem, ali je posebna tema).
Mogli bi reći da je od sramotnog usvajanja “Zakona o kleveti” i pokušaja usvajanja “Zakona o stranim agentima”, sramotniji samo izostanak ozbiljnog suprotstavljanja njihovom usvajanju.
Istini za volju bilo je nekih pokušaja, ali više na nivou performansa nego ozbiljnih protesta, i bilo je ozbiljnih teških riječi i upozorenja od pojedinih nevladinih organizacija, ali organizovanog, ujedinjenog, ozbiljnosti trenutka primjerenog, djelovanja svih koji su životno zainteresovani za vrijednosti slobode javne riječi i organizovanja, ljudska prava, demokratiju i pravnu državu i koji su buduće potencijalne žrtve totalitarnih tendencija vlasti – nije bilo.
Kao da se defetistički, svjesni stanja u društvu i svoje nemoći, čekalo da “stranci” reaguju i još jednom budu ti koji će zaštititi građane od njihove vlasti. Ignorišući pritom da je i strancima dosta naše apatije i kukavičluka, a i da pomahnitala vlast sa tim “strancima” već neko vrijeme vodi otvoreni rat, povlačeći se tek kad više nema izbora, odnosno kad shvati da su prijetnje sa te strane krajnje ozbiljne.
I izgleda da je ovaj put, i u ovom trenutku, to došlo do izražaja.
Prema nezvaničnim informacijama, povlačenje prijedloga “Zakona o kleveti” sa sjednice Narodne Skupštine 28.05., na zahtjev Vlade (koja ga je prethodno (navodno!) utvrdila posljednji dan prije isteka roka da se uputi u parlamentarnu proceduru), rezultat je diplomatskog upozorenja iz Evropske komisije da bi usvajanje ovog zakona moglo značiti obustavu svih projekata Unije u Republici Srpskoj.
Ambasador Johann Sattler, šef Delegacije Evropske unije u Bosni i Hercegovini i specijalni predstavnik Europske unije u Bosni i Hercegovini, zahtjevajući skidanje ovog zakona sa dnevnog reda Narodne skupštine, podsjetio je njenog predsjedavajućeg Stevandića da je “osiguravanje povoljnog okruženja za civilno društvo srž demokratije”. I da su sva međunarodna tijela koja su analizirala nacrt ovog zakona, kao što su Ujedinjene nacije, EU, OSCE/ODIHR, Vijeće Evrope i Venecijanska komisija identifikovali njegov očekivani negativni uticaj na osnovne slobode. Podsjetio je i da je u izvještaju Komisije o napretku u BiH, od 12. marta, jasno navedeno da bi usvajanje ovog zakona označilo korak unazad i bilo direktno protivrečno obavezama rukovodstva Republike Srpske za unapređenje evropskih integracija Bosne i Hercegovine.
No sve te Sattlerove riječi, ne bi ništa značile, bez prijetnje oduzimanja “mrkve”, isčitane “između redova”. Jer ne interesuje vlast u RS ni “srž demokratije”, ni “osnovne slobode”, ni “koraci naprijed i nazad”. Jedino što njih interesuje i što može izazvati reakciju je – novac.
Ili, kako to ovih dana reče pisac Gojko Božović, upućujući podršku civilnom društvu u BiH: “Mi imamo jasnu svest da su najveći korisnik stranih sredstava u našim sredinama zapravo – vlade. I vidimo, dakle, po tome da vlast nema ništa protiv stranog novca, ukoliko ona taj novac kontroliše (i usmjerava u svoje džepove – op.a.). To, zapravo, pokazuje da vlade nisu protiv stranog novca, nego su, zapravo, protiv političkih sloboda i protiv svih onih koji nisu pod kontrolom lolane vlasti.”
Čitav koncept “stranih agenata” ili “plaćenika”, naime, osim što je apsurdan je i nevjerovatno licemjeran. S obzirom na prirodu, karakter i djelovanje naših vlasti. I s obzirom na činjenicu da ova zemlja funkcioniše samo zahvaljujući stalnom upumpavanju ogromnih količina novca u nju, s ciljem da joj stanovništvo, sa ovakvom vlašću, ne pomre od gladi. I u takvoj situaciji vlasti RS je problematičan baš strani novac koji se daje nevladinim organizacijama koje prate rad vlasti i upozoravaju na njene zloupotrebe, pljačku javnih resursa, korupciju, te, gušenje ljudskih prava i građanskih sloboda i gaženje po pravnoj državi?
Predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik, nakon skidanja Zakona sa dnevnog reda Skupštine, najavio je njegovo skoro vraćanje. Da li su u pitanju nesuglasice unutar vlasti (što je malo vjerovatno) ili pokušavanje da se i sa EU igra “igra živaca” i da je se prevari nekim korekcijama koje ništa ne znače – kao što to vlast radi sa odlukama Ustavnog suda (što je vjerovatno permanentna intencija) – ili se radi samo o predstavi za lokalnu javnost, kojoj se redovno porazi predstavljaju kao pobjede (“Niko nam ništa ne može, jači smo od sudbine”), u svrhu održanja kulta ličnosti po svaku cijenu, ostaje da vidimo.
No, bez obzira na to, civilno društvo u BiH bi trebalo ozbiljno razmisliti o svojoj svrsi, ciljevima, mogućnostima i potrebi organizovanog udruženog suprotstavljanja nedemokratskim tendencijama vlasti (jer ovo neće stati!) i o tome kako doprijeti do građana, odnosno izgraditi svijest da borba za ljudska prava, građanske slobode i pravnu državu, nije obaveza nekog drugog – nevladinih organizacija ili “međunarodne zajednice” – nego svakog građanina ove države pojedinačno.
